เถโร จ ตํ อาทาย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ภควา ปน จินฺเตสิ ‘‘อยํ ปริพฺพาชโก ติตฺถิยสมเย ‘อหํ ปาฏิเอกฺโก สตฺถา’ติ ปฏิชานมาโน จรติ, ‘อิเธว มคฺคพฺรหฺมจริยํ จริตุํ อิจฺฉามี’ติ กิร วทติ, กิํ นุ โข มยิ ปสนฺโน, อุทาหุ มยฺหํ วา มม สาวกานํ ธมฺมกถาย ปสนฺโน’’ติฯ อถสฺส เอกฏฺฐาเนปิ ปสาทาภาวํ ญตฺวา ‘‘อยํ มม สาสเน ‘ธมฺมํ เถเนสฺสามี’ติ ปพฺพชติ, อิติสฺส อาคมนํ อปริสุทฺธํ, นิปฺผตฺติ นุ โข กีทิสา’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘กิญฺจาปิ ‘ธมฺมํ เถเนสฺสามี’ติ ปพฺพชติ, กติปาเหเนว ปน ฆเฏตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘เตนหานนฺท, สุสีมํ ปพฺพาเชถา’’ติ อาหฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ภควตา โก ญาโต? สุสีโม ปริพฺพาชโก’’ติฯ

สนฺตติมหามตฺโตติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.141 สนฺตติมหามตฺตวตฺถุ) โส กิร เอกสฺมิํ กาเล รญฺโญ ปเสนทิสฺส ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตฺวา อาคโตฯ อถสฺส ราชา ตุฏฺโฐ สตฺต ทิวสานิ รชฺชํ ทตฺวา เอกํ นจฺจคีตกุสลํ อิตฺถิํ อทาสิฯ โส สตฺต ทิวสานิ สุรามทมตฺโต หุตฺวา สตฺตเม ทิวเส สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นหานติตฺถํ คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทฺวารนฺตเร ทิสฺวา หตฺถิกฺขนฺธวรคโตว สีสํ จาเลตฺวา วนฺทิฯ สตฺถา สิตํ กตฺวา ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, สิตปาตุกรเณ เหตู’’ติ อานนฺทตฺเถเรน ปุฏฺโฐ สิตการณํ อาจิกฺขนฺโต อาห – ‘‘ปสฺสสิ, อานนฺท, สนฺตติมหามตฺตํ, อชฺเชว สพฺพาภรณปฺปฏิมณฺฑิโต มม สนฺติกํ อาคนฺตฺวา จาตุปฺปทิกคาถาวสาเน อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ โก ญาโต ภควตาติ? สนฺตติมหามตฺโต’’ติฯ

ปุริสินฺทฺริยญาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. นิพฺเพธิกสุตฺตวณฺณนา

[63] นวเม ปริหายติ อตฺตโน ผลํ ปริคฺคเหตฺวา วตฺตติ, ตสฺส วา การณภาวํ อุปคจฺฉตีติ ปริยาโยติ อิธ การณํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘นิพฺพิชฺฌนการณ’’นฺติฯ

‘‘อนุชานามิ , ภิกฺขเว, อหตานํ วตฺถานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ เอตฺถ หิ ปฏลฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ ‘‘อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 1.4) เอตฺถ ราสฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 3.379) เอตฺถ อานิสํสฏฺโฐฯ ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110; ขุ. ปา. 3.ทฺวตฺติํสากาโร), กยิรา มาลาคุเณ พหู’’ติ (ธ. ป. 53) เอตฺถ พนฺธนฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ อิธาปิ เอโสว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘พนฺธนฏฺเฐน คุณา’’ติฯ กามราคสฺส สํโยชนสฺส ปจฺจยภาเวน วตฺถุกาเมสุปิ พนฺธนฏฺโฐ ราสฏฺโฐ วา คุณฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ วา จกฺขุวิญฺญาณตํทฺวาริกวิญฺญาเณหิ ชานิตพฺพาฯ โสตวิญฺเญยฺยาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ สภาเวเนว อิฏฺฐารมฺมณชาติกา, อิฏฺฐารมฺมณภาวํ วา ปตฺตาฯ กมนียาติ กาเมตพฺพาฯ มนวฑฺฒนกาติ มโนหราฯ เอเตน ปริกปฺปนโตปิ อิฏฺฐารมฺมณภาวํ สงฺคณฺหาติฯ ปิยชาติกาติ ปิยายิตพฺพสภาวาฯ กามูปสญฺหิตาติ กามราเคน อุเปจฺจ สมฺพนฺธนียา สมฺพนฺธา กาตพฺพาฯ เตนาห ‘‘อารมฺมณํ กตฺวา’’ติอาทิฯ สงฺกปฺปราโคติ วา สุภาทิวเสน สงฺกปฺปิตวุตฺถมฺหิ อุปฺปนฺนราโคฯ เอวเมตฺถ วตฺถุกามํ ปฏิกฺขิปิตฺวา กิเลสกาโม วุตฺโต ตสฺเสว วเสน เตสมฺปิ กามภาวสิทฺธิโต, กิเลสกามสฺสปิ อิฏฺฐเวทนา ทิฏฺฐาทิสมฺปโยคเภเทน ปวตฺติอาการเภเทน จ อตฺถิ วิจิตฺตกาติ ตโต วิเสเสตุํ ‘‘จิตฺรวิจิตฺรารมฺมณานี’’ติ อาห, นานปฺปการานิ รูปาทิอารมฺมณานีติ อตฺโถฯ

อเถตฺถ ธีรา วินยนฺติ ฉนฺทนฺติ อถ เอเตสุ อารมฺมเณสุ ธิติสมฺปนฺนา ปณฺฑิตา ฉนฺทราคํ วินยนฺติฯ

ตชฺชาติกนฺติ ตํสภาวํ, อตฺถโต ปน ตสฺส กามสฺส อนุรูปนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปุญฺญสฺส ภาโค ปุญฺญภาโค, ปุญฺญโกฏฺฐาโสฯ เตน นิพฺพตฺโต, ตตฺถ วา ภโวติ ปุญฺญภาคิโยฯ อปุญฺญภาคิโยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ วิปาโกเยว เวปกฺกนฺติ อาห ‘‘โวหารวิปาก’’นฺติฯ

สพฺพสงฺคาหิกาติ กุสลากุสลสาธารณาฯ สํวิทหนเจตนาติ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ สํวิทหนลกฺขณา เจตนาฯ

อุรตฺตาฬินฺติ อุรํ ตาเฬตฺวา ฯ เอกปทนฺติ เอกปทจิตํ มนฺตํฯ เตนาห ‘‘เอกปทมนฺตํ วา’’ติอาทิฯ

นิพฺเพธิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สีหนาทสุตฺตวณฺณนา

[64] ทสเม ตถาคตพลานีติ อญฺเญหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺเสว พลานิฯ นนุ เจตานิ สาวกานมฺปิ เอกจฺจานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ? กามํ อุปฺปชฺชนฺติ, ยาทิสานิ ปน พุทฺธานํ ฐานาฏฺฐานญาณาทีนิ, น ตาทิสานิ ตทญฺเญสํ กทาจิ อุปฺปชฺชนฺตีติ อญฺเญหิ อสาธารณานิฯ อิมเมว หิ ยถาวุตฺตํ เลสํ อเปกฺขิตฺวา สาธารณภาวโต อาสยานุสยญาณาทีสุ เอว อสาธารณสมญฺญา นิรุฬฺหาฯ ยถา ปุพฺพพุทฺธานํ พลานิ ปุญฺญสฺส สมฺปตฺติยา อาคตานิ, ตถา อาคตพลานีติ วา ตถาคตพลานิฯ อุสภสฺส อิทํ อาสภํ, เสฏฺฐฏฺฐานํฯ ปมุขนาทนฺติ เสฏฺฐนาทํ ฯ ปฏิเวธญาณญฺเจว เทสนาญาณญฺจาติ เอตฺถ ปญฺญาย ปภาวิตํ อตฺตโน อริยผลาวหํ ปฏิเวธญาณํฯ กรุณาย ปภาวิตํ สาวกานํ อริยผลาวหํ เทสนาญาณํฯ ตตฺถ ปฏิเวธญาณํ อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ ทุวิธํฯ ตญฺหิ อภินิกฺขมนโต ยาว อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามฯ ตุสิตภวนโต ยาว มหาโพธิปลฺลงฺเก อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามฯ ทีปงฺกรโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามฯ เทสนาญาณมฺปิ ปวตฺตมานํ ปวตฺตนฺติ ทุวิธํฯ ตญฺหิ ยาว อญฺญาตโกณฺฑญฺญสฺส โสตาปตฺติมคฺคา ปวตฺตมานํ, ผลกฺขเณ ปวตฺตํ นามฯ เตสุ ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ, เทสนาญาณํ โลกิยํฯ อุภยมฺปิ ปเนตํ อญฺเญหิ อสาธารณํ, พุทฺธานญฺเญว โอรสญาณํฯ

ฐานญฺจ ฐานโต ปชานาตีติ การณญฺจ การณโต ปชานาติฯ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺฐติ ตทายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จ, ตสฺมา ฐานนฺติ วุจฺจติฯ ภควา ‘‘เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ ฐานํ, เย เย ธมฺมา เยยํ เยยํ ธมฺมานํ น เหตู น ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ อฏฺฐาน’’นฺติ ปชานนฺโต ฐานโต อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาติฯ

สมาทิยนฺตีติ สมาทานานิ, ตานิ ปน สมาทิยิตฺวา กตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘สมาทิยิตฺวา กตาน’’นฺติฯ กมฺมเมว วา กมฺมสมาทานนฺติ เอเตน ‘‘สมาทาน’’นฺติ สทฺทสฺส อปุพฺพตฺถาภาวํ ทสฺเสติ มุตฺตคตสทฺเท คตสทฺทสฺส วิยฯ คตีติ นิรยาทิคติโยฯ อุปธีติ อตฺตภาโวฯ กาโลติ กมฺมสฺส วิปจฺจนารหกาโลฯ ปโยโคติ วิปากุปฺปตฺติยา ปจฺจยภูตา กิริยาฯ

จตุนฺนํ ฌานานนฺติ ปจฺจนีกชฺฌาปนฏฺเฐน อารมฺมณูปนิชฺฌานฏฺเฐน จ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํฯ จตุกฺกนเยน เหตํ วุตฺตํฯ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานนฺติ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนํ (ม. นิ. 2.248; 3.312; ธ. ส. 248; ปฏิ. ม. 1.209) อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํฯ ติณฺณํ สมาธีนนฺติ สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํฯ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนนฺติ ปฐมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนํ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํฯ เอตฺถ จ ปฏิปาฏิยา อฏฺฐนฺนํ สมาธีติปิ นามํ, สมาปตฺตีติปิ จิตฺเตกคฺคตาสพฺภาวโต, นิโรธสมาปตฺติยา ตทภาวโต น สมาธีติ นามํฯ หานภาคิยํ ธมฺมนฺติ อปฺปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ กามาทิปกฺขนฺทนํฯ วิเสสภาคิยํ ธมฺมนฺติ ปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ ทุติยชฺฌานาทิปกฺขนฺทนํฯ อิติ สญฺญามนสิการานํ กามาทิทุติยชฺฌานาทิปกฺขนฺทนานิ หานภาคิยวิเสสภาคิยธมฺมาติ ทสฺสิตานิฯ เตหิ ปน ฌานานํ ตํสภาวตา ธมฺมสทฺเทน วุตฺตาฯ ตสฺมาติ วุตฺตเมวตฺถํ เหตุภาเวน ปจฺจามสติฯ โวทานนฺติ ปคุณตาสงฺขาตํ โวทานํฯ ตญฺหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐหิตฺวา ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคมสฺส ปจฺจยตฺตา ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เย ปน ‘‘นิโรธโต ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐานนฺติ ปาฬิ นตฺถี’’ติ วทนฺติฯ เต ‘‘นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อิมาย ปาฬิยํ (ปฏฺฐา. 1.1.417) ปฏิเสเธตพฺพาฯ

สีหนาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. เทวตาวคฺโค

1-3. อนาคามิผลสุตฺตาทิวณฺณนา

[65-67] สตฺตมสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ ตติเย อภิสมาจาเร อุตฺตมสมาจาเร ภวํ อาภิสมาจาริกํ, วตฺตปฺปฏิปตฺติวตฺตํฯ เตนาห ‘‘อุตฺตมสมาจารภูต’’นฺติอาทิฯ เสขปณฺณตฺติสีลนฺติ เสขิยวเสน ปญฺญตฺตสีลํฯ

อนาคามิผลสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-5. สงฺคณิการามสุตฺตาทิวณฺณนา

[68-69] จตุตฺเถ คเณน สงฺคณํ สโมธานํ คณสงฺคณิกา, สา อารมิตพฺพฏฺเฐน อาราโม เอตสฺสาติ คณสงฺคณิการาโมฯ สงฺคณิกาติ วา สกปริสสโมธานํฯ คโณติ นานาชนสโมธานํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปญฺจมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

สงฺคณิการามสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[70] ฉฏฺเฐ ปฏิปฺปสฺสมฺภนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ อตฺถโต เอกนฺติ อาห ‘‘น ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺเธนาติ กิเลสปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยา อลทฺเธนา’’ติฯ สุกฺกปกฺเข สนฺเตนาติอาทีสุ องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสสนฺตตาย จ สนฺเตน, อตปฺปนิยฏฺเฐน ปณีเตน, กิเลสปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา, กิเลสปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวํ วา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺเธน, ปสฺสทฺธิกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺเธน, เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคเตนาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สมาธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-10. สกฺขิภพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา

[71-74] สตฺตเม ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิเสเสติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สจฺฉิกาตพฺเพ วิเสเสฯ สกฺขิภาวาย ปจฺจกฺขการิตาย ภพฺโพ สกฺขิภพฺโพ, ตสฺส ภาโว สกฺขิภพฺพตาฯ ตํ สกฺขิภพฺพตํฯ สติ สติอายตเนติ สติ สติการเณฯ กิญฺเจตฺถ การณํ? อภิญฺญา วา อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ วา, อวสาเน ปน ฉฏฺฐาภิญฺญาย อรหตฺตํ วา การณํ, อรหตฺตสฺส วิปสฺสนา วาติ เวทิตพฺพํฯ ยญฺหิ ตํ ตตฺร ตตฺร สกฺขิภพฺพตาสงฺขาตํ อิทฺธิวิธปจฺจนุภวนาทิ, ตสฺส อภิญฺญา การณํฯ อถ อิทฺธิวิธปจฺจนุภวนาทิ อภิญฺญา, เอวํ สติ อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ การณํฯ อรหตฺตมฺปิ ‘‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามี’’ติ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฉฏฺฐาภิญฺญํ นิพฺพตฺเตนฺตสฺส การณํฯ อิทญฺจ สพฺพสาธารณํ น โหติ, สาธารณวเสน ปน อรหตฺตสฺส วิปสฺสนา การณํฯ อถ วา สติ อายตเนติ ตสฺส ตสฺส วิเสสาธิคมสฺส อุปนิสฺสยสงฺขาเต การเณ สตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

หานภาคิยาทีสุ ‘‘ปฐมชฺฌานสฺส ลาภิํ กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ, หานภาคิโย สมาธิฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ, ฐิติภาคิโย สมาธิฯ อวิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ, วิเสสภาคิโย สมาธิฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา, นิพฺเพธภาคิโย สมาธี’’ติ (วิภ. 799) อิมินา นเยน สพฺพสมาปตฺติโย วิตฺถาเรตฺวา หานภาคิยาทิอตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปฐมชฺฌานสฺส ลาภินฺติ ยฺวายํ อปฺปคุณสฺส ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ตํฯ กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺตีติ ตโต วุฏฺฐิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ ตุทนฺติ, ตสฺส กามานตีตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน โส ปฐมชฺฌานสมาธิ หายติ ปริหายติ, ตสฺมา หานภาคิโย วุตฺโตฯ ตทนุธมฺมตาติ ตทนุรูปสภาโวฯ สติ สนฺติฏฺฐตีติ อิทํ มิจฺฉาสติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยสฺส หิ ปฐมชฺฌานานุรูปสภาวา ปฐมชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต ทิสฺวา อสฺสาทยมานา อภินนฺทมานา นิกนฺติ โหติ, ตสฺส นิกนฺติวเสน โส ปฐมชฺฌานสมาธิ เนว หายติ น วฑฺฒติ, ฐิติโกฏฺฐาสิโก โหติฯ

เตน วุตฺตํ ‘‘ฐิติภาคิโย สมาธี’’ติฯ อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิกโรโต อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตาฯ สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺตีติ ปคุณปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตํ ทุติยชฺฌานาธิคมตฺถาย โจเทนฺติ ตุทนฺติฯ ตสฺส อุปริ ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน โส ปฐมชฺฌานสมาธิ วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปฺปตฺติปทฏฺฐานตาย ‘‘วิเสสภาคิโย’’ติ วุตฺโตฯ

นิพฺพิทาสหคตาติ ตเมว ปฐมชฺฌานลาภิํ ฌานโต วุฏฺฐิตํ นิพฺพิทาสงฺขาเตน วิปสฺสนาญาเณน สหคตาฯ วิปสฺสนาญาณญฺหิ ฌานงฺเคสุ ปเภเทน อุปฏฺฐหนฺเตสุ นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺฐติ, ตสฺมา ‘‘นิพฺพิทา’’ติ วุจฺจติฯ สมุทาจรนฺตีติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยตฺถาย โจเทนฺติ ตุทนฺติฯ วิราคูปสํหิตาติ วิราคสงฺขาเตน นิพฺพาเนน อุปสํหิตาฯ วิปสฺสนาญาณญฺหิ สกฺกา อิมินา มคฺเคน วิราคํ นิพฺพานํ สจฺฉิกาตุนฺติ ปวตฺติโต ‘‘วิราคูปสํหิต’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญามนสิการา วิราคูปสํหิตา เอว นามฯ ตสฺส เตสํ สญฺญามนสิการานํ วเสน ปฐมชฺฌานสมาธิ อริยมคฺคปฺปฏิเวธสฺส ปทฏฺฐานตาย ‘‘นิพฺเพธภาคิโย’’ติ วุตฺโตฯ หานํ ภชนฺตีติ หานภาคิยา, หานภาโค วา เอเตสํ อตฺถีติ หานภาคิยา, ปริหานโกฏฺฐาสิกาติ อตฺโถฯ อิมินา นเยน ฐิติภาคิโย เวทิตพฺโพฯ อฏฺฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

สกฺขิภพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เทวตาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อรหตฺตวคฺโค

1-3. ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[75-77] อฏฺฐมสฺส ปฐมาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ ตติเย ติวิธํ กุหนวตฺถุนฺติ ปจฺจยปฺปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนอิริยาปถปฺปวตฺตนสงฺขาตํ ติวิธํ กุหนวตฺถุํฯ อุกฺขิปิตฺวาติ ‘‘มหากุฏุมฺพิโก มหานาวิโก มหาทานปตี’’ติอาทินา ปคฺคณฺหิตฺวา ลปนํฯ อวกฺขิปิตฺวาติ ‘‘กิํ อิมสฺส ชีวิตํ, พีชโภชโน นามาย’’นฺติ หีเฬตฺวา ลปนํฯ

ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สุขโสมนสฺสสุตฺตวณฺณนา

[78] จตุตฺเถ ยถาวุตฺตธมฺมาทีสุ ตสฺส กิเลสนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อนวสฺสนนฺติ ‘‘สุขโสมนสฺสพหุโล วิหรตี’’ติ วุตฺตํฯ กายิกสุขญฺเจว เจตสิกโสมนสฺสญฺจ พหุลํ อสฺสาติ สุขโสมนสฺสพหุโลฯ ยวติ เตน ผลํ มิสฺสิตํ วิย โหตีติ โยนิ, เอกนฺติกํ การณํฯ อสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ ปริปุณฺณนฺติ อวิกลํ อนวเสสํฯ

สุขโสมนสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อธิคมสุตฺตวณฺณนา

[79] ปญฺจเม อาคจฺฉนฺติ เอเตน กุสลา วา อกุสลา วาติ อาคมนํ, กุสลากุสลานํ อุปฺปตฺติการณํฯ ตตฺถ กุสโลติ อาคมนกุสโลฯ เอวํ ธมฺเม มนสิกโรโต กุสลา วา อกุสลา วา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตีติ เอวํ ชานนฺโตฯ อปคจฺฉนฺติ กุสลา วา อกุสลา วา เอเตนาติ อปคมนํฯ เตสํ เอว อนุปฺปตฺติการณํ, ตตฺถ กุสโลติ อปคมนกุสโลฯ เอวํ ธมฺเม มนสิกโรโต กุสลา วา อกุสลา วา ธมฺมา นาภิวฑฺฒนฺตีติ เอวํ ชานนฺโตฯ อุปายกุสโลติ ฐานุปฺปตฺติกปญฺญาสมนฺนาคโตฯ อิทญฺจ อจฺจายิกกิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถํ ฐานุปฺปตฺติยา การณชานนวเสน เวทิตพฺพํฯ

อธิคมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-7. มหนฺตตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[80-81] ฉฏฺเฐ สมฺปตฺเตติ กิเลเส สมฺปตฺเตฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

มหนฺตตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-10. ทุติยนิรยสุตฺตาทิวณฺณนา

[82-84] อฏฺฐเม กายปาคพฺภิยาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน วจีปาคพฺภิยํ มโนปาคพฺภิยญฺจ สงฺคณฺหาติฯ นวมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ทุติยนิรยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อรหตฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สีติวคฺโค

1. สีติภาวสุตฺตวณฺณนา

[85] นวมสฺส ปฐเม สีติภาวนฺติ นิพฺพานํ, กิเลสวูปสมํ วาฯ นิคฺคณฺหาตีติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขโต รกฺขณวเสน นิคฺคณฺหาติฯ ปคฺคณฺหาตีติ อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺชปาตโต รกฺขณวเสน ปคฺคณฺหาติฯ สมฺปหํเสตีติ สมปฺปวตฺตจิตฺตํ ตถาปวตฺติยํ ปญฺญาย โตเสติ อุตฺเตเชติ วาฯ ยทา วา ปญฺญาปโยคมนฺทตาย อุปสมสุขานธิคเมน วา นิรสฺสาทํ จิตฺตํ ภาวนาย น ปกฺขนฺทติ, ตทา ชาติอาทีนิ สํเวควตฺถูนิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สมฺปหํเสติ สมุตฺเตเชติฯ อชฺฌุเปกฺขตีติ ยทา ปน จิตฺตํ อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมฺมเทว ภาวนาวีติํ โอติณฺณํ โหติ, ตทา ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ กิญฺจิ พฺยาปารํ อกตฺวา สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ สารถี วิย อชฺฌุเปกฺขติ, อุเปกฺขโกว โหติฯ ปณีตาธิมุตฺติโกติ ปณีเต อุตฺตเม มคฺคผเล อธิมุตฺโต นินฺนโปณปพฺภาโรฯ

สีติภาวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ